Su, bütün inançlarda saflığın, umudun sembolüdür. Suya yüklenen kutsallık çeşme mimarisinde de kendini gösterir. Tarihin tanıkları kaleler, hanlar, medreseler, surlar, köprüler, saat kuleleri ve çeşmeler… Özgün süslemeleri, birbirinden farklı mimarisiyle aklıma ilk gelenler; Osmanlı klasik mimarisinde kullanılan sivri kemerli nişleriyle Tophane Çeşmesi, Sultanahmet meydanında park içindeki Alman Çeşmesi, Trabzon'da hayat ağacı rozetleri, akantus yaprakları, yazıtlarıyla Abdullah Paşa Çeşmesi… İstanbul'un fethi sonrası meydanlar, çarşılar, cami avluları, bahçeler, sokaklar birbirinden güzel çeşmelerle süslenir. Hem suya hem de sanata verilen önemi yansıtan tılsımlı eserler. Ayasofya'nın dev gözde duvarları solunuzda, Topkapı Sarayı'nın sur kapına doğru ilerlerken karşınıza çıkan III. Ahmet Çeşmesi. Dönemin mimarisini, tezhibi, nakışı, yazısı ve şiirini ne de güzel anlatır.
Ankara'da 19. yüzyılın başlarında 84 çeşme olduğu bilinir. Kale'deki Sultan Alaaddin Cami önündeki çeşmenin tarihi 7 yüzyıl öncesine dayanır. Mecidiye Çeşmesi, üstünde ay, yıldız olan ayna taşı ile üstü kabartma yaprak motifleriyle dikkat çeker. Hacı Bayram Camii'ndeki İsmail Fazıl Paşa Türbesi'nin yanındaki bu çeşme taşınarak, Valilik karşısında bir binaya bitişik olarak yerleştirilir. İlk çeşme kalıntıları Anadolu'da Hitit ve Urartu uygarlıklarına dayanır. Side, Aspendos, Efes, Bergama gibi Helenistik devir, Roma şehirlerinde, tanrıça, imparator heykelleriyle süslü iki, üç kat ön cepheli çeşmelere rastlanır. Anadolu Selçukluları döneminin ilk çeşme örnekleri Sivas Gökmedrese, Konya Sahipata Camii ve Afyon Çay Medrese avlularında yer alır.
Türkülere, şiirlere, şarkılara konu olan çeşmeler! Zeki Müren'in "Damla damla doldurup/ Damla damla içtiğim/ Her yudumda mutluluğu, aşkımızı tattığım/ O çeşme kurumuş akmıyor artık / Suyundan âşıklar içmiyor artık…" şarkısı. Ferdi Tayfur'un "Susadım çeşmeye varmaz olaydım/Elinden bir tas su içmez olaydım…/Gönülden gönüle gözler yol bulur/Âşıkların yüreğinde ateş kor olur" türküsü…Mevlana "Sen çeşmeyi gönlünde ara" derken, Cahit Sıktı Tarancı da ekliyor; "Nedir ya Rab bu susuzluğumuz? Suyu gürül gürül akan çeşme başında…" Kimi bir ömür yüreğine su serpecek mutluluk çeşmesini arar, kimi de "Bir çeşmeye koşar gibi koşuyorum sana. Anlasana!" diyen Cemal Süreya gibi susuzluğunu unutturacak yârin peşinden koşar. Haftanız coşkuyla akan çeşme gibi keyifle geçsin.
